Chút Hiểu Biết Về Ngụy Biện

Cái lưỡi không xương nhiều đường lắt léo.

Trong bài viết “Dung” mình có đề cập đến “tranh lận” và “đối thọi” ở Việt Nam. Tranh luận và đối thoại được xem là dấu hiệu của một tổ chức hay xã hội lành mạnh, với mục đích để phân biệt đúng sai và tìm ra giải pháp cho các vấn đề chưa được giải quyết. Tranh luận trên các diễn đàn, hội thảo, tranh cử,… cũng tương tự như đấu võ đài trong đó các đối thủ phải tuân thủ luật chơi. Người tham gia không được phạm luật thì tranh luận mới có kết quả tích cực. Tuy nhiên trong tranh luận, người Việt có thói quen muốn bảo vệ cái tôi hơn là bảo vệ cái đúng vì vậy nhiều lúc bỏ bóng đá người. Cũng như đá bóng, để tranh luận có hiệu quả người chơi phải có kỹ thuật và đạo đức. Trong tranh luận, kỹ thuật là sự hiểu biết và khả năng lý luận còn đạo đức là sự chân thành, cởi mở và cầu thị. Bỏ bóng đá người thể hiện sự hẹp hòi, hơn thua cho hả dạ. Các lỗi này được gọi là ngụy biện.

Ngụy biện (fallacy) là các cách lập luận sai, vi phạm các quy tắc logic trong suy luận để giành phần lợi trong tranh luận, trong đối thoại và từ đó có thể biến sai thành đúng, biến đúng thành sai. 

Vì thấy nhiều lỗi ngụy biện được sử dụng một cách vô tình (hay cố ý?) trong khi tranh luận trên các diễn đàn trong thời gian gần đây, mình chỉ muốn châm một mồi lửa nhỏ cho câu chuyện này để quí bác cho thêm ý kiến. Ngụy biện nói chung là một đề tài rộng và sâu. Rộng vì ngụy biện có ở mọi ngóc ngách trong cuộc sống, nhiều cái vô thưởng vô phạt, nhiều cái ảnh hưởng đến toàn xã hội hay đất nước. Sâu vì tính học thuật cao của ngụy biện, vấn đề được các nhà triết học từ cổ đến kim nghiên cứu. Vì trình độ có hạn nên mình chỉ xin được đề cập một số ngụy biện mà mình biết và có thể hiểu được phần nào.

Người Việt mình ngụy biện nhiều hơn các loại dân khác không? Cũng khó mà kết luận vì chưa thấy nghiên cứu tin cậy về vấn đề này. Nhưng có thể nói người Việt mình mắc nhiều lỗi ngụy biện, có thể vô tình mang tính tư duy hay cố tình vì mục đích nào đó. Ở Việt Nam, ngụy biện có đất sống và phát triển vì các nguyên nhân sau đây:

• Người Việt sống lâu đời trong văn hóa làng xã nơi mà phép vua thua lệ làng, cái lý thuộc về kẻ mạnh. Vì vậy tư duy người Việt phát triển theo kiểu cảm tính nhiều hơn là logic. Thương thì trái ấu cũng tròn, ghét thì bồ hòn cũng méo.
• Hai - ba thế hệ người Việt đương đại đã sống trong một không gian khép kín với hệ thống giáo dục và tuyên truyền theo định hướng có lợi cho nhà cầm quyền. Tranh luận và phản biện không được khuyến khích trong nhà trường và ngoài xã hội. Người dân cũng quen với luật rừng được sử dụng mọi nơi. Ngụy biện vì vậy ăn sâu vào tâm thức Việt như một lẽ sống.
• Người Việt mình thường tự hào về sự thông minh, mưu trí mà thật sự là khôn vặt nhiều hơn. Trạng Quỳnh được xem như là một biểu tượng về sự thâm thúy và thông minh của người Việt nhưng đa phần những đối thoại và lý luận trong đó chỉ là những thuật ngụy biện, mang tính chơi khăm đem lại cảm giác khoái trá nhất thời chứ không phải là những giải pháp sâu sắc triệt để.  
• Thông tin, báo chí hàng ngày đầy rẫy những luận điệu xuyên tạc, tấn công, chụp mũ cá nhân. Do vậy người Việt phơi nhiễm với cái xấu nhiều hơn là cái tốt, lâu ngày nhiễm lúc nào không hay. Nhiều ngụy biện được tuyên dương, hay cho rằng mưu lược và khôn khéo. Ngụy biện là lỗi về tư duy nên học cao chưa chắc đã ít mắc mà nhiều khi phạm lỗi này nhiều hơn do lắm lý sự.

Đối tượng mà con người ngụy biện nhiều nhất là với chính mình. Tự an ủi bản thân mình trong những hoàn cảnh khó khăn hay tuyệt vọng là điều nên làm. Tuy nhiên đừng nên bám víu vào thủ thuật ngụy biện để ru ngủ mình và huyễn hoặc chính bản thân. Những ví dụ này có rất nhiều. “Tôi muốn thay đổi nhưng không thể bởi vì…”. Ngày xưa mình ăn nhậu tối ngày cũng vì ngụy biện đó. Mình tự nhủ rằng: “nếu không có bạn nhậu rủ rê thì mình đâu có bê tha như vậy.” Cái đó cũng như người đi tu không thành rồi đổ thừa do bị các ma nữ quyến rũ. Khi không đạt điều mình muốn thì con người có xu hướng ngụy biện kiểu như con cáo chê nho còn xanh. Không với tới chùm nho chưa phải là thất bại, nhưng chúng ta thật sự thất bại khi ngụy biện cho chính mình. Kiểu ngụy biện viện lý sai (rationalization) này thường gặp do tâm lý không dám đối diện với thất bại để bảo vệ bản ngã của mình.

Hay nhiều người thường nói: “nếu tôi có thời gian tôi sẽ làm cái này cái kia.” Mỗi ngày trong đầu chúng ta bao nhiêu là ý tưởng hình thành, nhưng có cái nào được thực hiện không? Con người mê ý tưởng hơn là muốn thực hiện chúng. Đàn ông lúc nào trong đầu cũng máu cô này mê cô kia nhưng dám mần thiệt thì có mấy ai? Không làm cũng không sao, đã có ngụy biện biện hộ cho mình. Nghiên cứu cho thấy một người hàng ngày trung bình bỏ ra 4 giờ để lên mạng, thời gian đó đủ để làm nhiều thứ thế mà nhiều người mình quen biết hay nói không có thời gian để tập thể dục. Còn rất nhiều nữa như: “Tui thất bại chỉ vì không may mắn, vì con vợ dở chứng, do thằng xếp dở hơi...” Cá nhân một người không phản kháng lại những sai trái bất công trong xã hội vì cho rằng ai cũng như mình, và rằng một con én không thể làm được mùa xuân. Vậy là rút cuộc mùa xuân cũng tới nhưng là xuân thê lương vì toàn kên kên mà không có con én nào cả.

Ngụy biện trong việc dạy con: Nhiều người mắc lỗi ngụy biện dùng bạo lực (ad baculum hay appeal to force) và tấn công cá nhân (ad hominem) khi dạy con. Thay vì dùng lý lẽ để nói chuyện với con thì dọa dẫm rằng không nghe lời thì sẽ bị phạt hay bị đánh. Cha mẹ Việt nhiều khi không tôn trọng ý kiến con trẻ, coi thường con nít không biết gì: con nít ai đ… nấy dạ. Ngay cả áp dụng những câu tục ngữ một cách cứng nhắc cũng là ngụy biện: cá không ăn muối cá ươn, áo mặc sao qua khỏi đầu, thương con cho roi cho vọt. Bây giờ phương Tây đã chứng minh điều ngược lại. Ở Mỹ có nhiều nghiên cứu tin cậy về hậu quả xấu của việc dùng các hình phạt thể xác (corporal punishment) lên sự phát triển trí tuệ và tâm thần của trẻ em.  

Sử dụng cách dạy con có tính áp đặt này trong một thời gian dài có thể dẫn đến khuynh hướng bạo lực và sợ hãi trong tư duy khi trẻ lớn lên. Các bậc cha mẹ Việt Nam nên hiểu vấn đề này để hoàn thiện hơn trong việc nuôi dạy con cái, để khi lớn lên con mình phát triển tư duy lành mạnh và tự tin hơn.

Ngụy biện với vợ chồng: Đa phần các ông chồng sau khi ngoại tình đều nói với vợ: “Anh chỉ yêu em, còn cô ta chỉ là một phút không kìm được lòng mình mà thôi.” Hay là “cô ta điêu thuyền quá nên anh không chịu nổi hay đàn ông ai cũng ham của lạ mà em.” Đây là ngụy biện có lý, các bác nghĩ sao? Khi đi với bồ thì tán: “chỉ có anh và em mới là tri kỷ, con mụ vợ già của anh chẳng qua là cái nợ chưa dứt được mà thôi” (còn lâu, sống dai lắm).

Đừng quên rằng đàn bà là chúa ngụy biện. Đàn ông ngây thơ hay bị dắt mũi bằng những câu hỏi như: “anh muốn rửa chén hay lau nhà?”, “sinh nhật em anh tặng nhẫn kim cương hay xe hơi đây?” Đây là dạng ngụy biện câu hỏi phức (plurium interrogationum hay complex question) thường được dùng bởi cảnh sát hay quan toà, trả lời kiểu nào cũng vào tròng. Thấy mình nhìn mấy cô gái đẹp bốc lửa thèm nhỏ dãi, vợ liền trấn an rằng: “mấy con đó được thân hình thôi còn đầu óc ngu si và lười biếng lắm.” Đây là ngụy biện loại gì các bác? Mà mình thì đâu có quan tâm đến não bộ các cô, càng ngu càng tốt. Nếu thông minh nữa thì còn lâu mới đến lượt mình, chân dài-não ngắn mà các đại gia đã hốt hết lâu rồi. Với lại đàn ông mình đâu cần mấy cô làm gì đâu mà phải siêng năng, chỉ cần nằm chơi thôi. Lý luận này phạm các lỗi ngụy biện chê bai các lựa chọn khác (damning the alternatives) và kết luận ẩu (jumping to conclusions) và cả khái quát hóa vội vã (hasty generalization). Chừng như chưa an tâm với mấy em bốc lửa đó, mụ vợ mình hứa: “forget them, I will make A great again (MAGA), I’m going to make B much better than ever before.” Thời đại này muốn làm gì không được, chỉ tốn tiền thôi. Tức mụ vợ lúc nào cũng theo đuôi Mẽo, mình cũng lớn tiếng: “mụ làm được tui cũng làm được. I will make C strong again and I’m going to make D much bigger than American’s. Believe me!”

Ngụy biện với cha mẹ: Chị họ mình có thằng con vừa rớt kỳ thi tốt nghiệp trung học. Mẹ nó la thì nó trấn áp:  ngồi đó mà nói, tưởng bở ăn à, có giỏi đi thi là biết liền? Đứa con này phạm hai lỗi ngụy biện là tấn công cá nhân (ad hominem) và ngụy biện anh cũng vậy (tu quoque). Nhiều đứa trẻ sử dụng ngụy biện dựa vào cảm xúc (appeal to emotion) và lợi dụng sự thương hại (ad misericordiam hay appeal to pity). Than bệnh hay mệt để khỏi phải học bài, làm bài. Trẻ em cũng thường dùng ngụy biện hai sai thành đúng (two wrongs make a right). Mẹ hỏi sao bị điểm kém ở trường thì Tèo biện hộ rằng thằng Tí nhà bên điểm còn thấp hơn nó nữa.

Ngụy biện trong công sở: Hồi mình làm việc ở Huế, sở mình có một anh tiến sĩ giỏi bị ông sếp trù dập tới bến. Không làm việc thì ông bảo là lười nhác. Đến khi làm việc anh chất vấn ông nhiều câu hỏi thì bị ông chụp mũ chống đối. Anh tức quá hỏi ông sếp rằng anh đã làm gì sai, thì ông lại mắng: “đồ ngụy biện.” Hết nói. Trong công sở Việt Nam, ngụy biện dựa vào sức mạnh (ad baculum hay appeal to force) được sử dụng nhiều nhất. Mày không phục hay mày không nghe lời, tao sẽ cho mày biết tay.  

Hồi mình làm phụ trách marketing cho một công ty ở Việt nam, nhiều nhân viên và đồng nghiệp của mình học marketing bài bản ra hay nói sau lưng rằng mình là bác sĩ mà biết gì về marketing. Đúng ra là họ phải tập trung vào phản biện các chương trình marketing thay vì tấn công cá nhân mình. Họ làm sao biết mình có học marketing hay không? Bộ bác sĩ thì không học và làm được marketing hay sao? Mình có thể là một bác sĩ dở nhưng là một chuyên gia marketing. Chẳng có gì mâu thuẫn hay khó hiểu. Họ cùng phạm lỗi ngụy biện kết luận ẩu (jumping to conclusions) và khái quát hóa vội vã (hasty generalization).

Trong các cuộc chiến phe phái hay trù dập cá nhân, người ta thường kết hợp giữa ngụy biện dựa vào sức mạnh và dựa vào đám đông (ad numeram) để triệt hạ người khác. Đứa bạn mình ở Việt nam là của hiếm với đủ ba chữ T (Tâm, Tầm, Tài), vì vậy nó như là đứa mặc quần giữa bầy vượn ở lổ. Trước khi nó bị đem ra đấu tố để đuổi việc, đa phần đồng nghiệp gặp riêng nó đều nói họ sẽ ủng hộ nó. Đến lúc biểu quyết nó mới ngã ngửa là chỉ có một phiếu ủng hộ nó. Thì ra ông sếp đã dọa tất cả nhân viên nếu ai về phe nó thì sẽ chung số phận với nó. Cuối cùng ông sếp nó đã lợi dụng đám đông để diệt nó. Một cách mượn dao giết người.

Sếp mình ở Mỹ này thì không dùng vũ lực mà lợi dụng lòng thương hại. Hôm mình đòi ông tăng lương, ông nói công ty mới phát triển, ông một mình phải nuôi vợ và năm đứa con. Ông nói mình xứng đáng được tăng lương nhưng cho ông thêm thời gian. Ông không biết rằng ông chỉ là học trò của mình về khoản ngụy biện. Mình thưa rằng ông mới một vợ đã khổ vậy còn mình phải lo cho vợ bé vợ nhỏ ở Việt Nam nữa. Cuối cùng ông phải ngậm ngùi tăng lương cho mình.

Ngụy biện với bạn bè, anh em: Ngày xưa có lần mình và đứa anh họ cãi lộn về thỏ đực thỏ cái, nó thua lý nên mắng mình hôm trước mượn gạo nhà nó chưa trả, mình phải câm miệng. Con nít mà đã biết mạnh vì gạo bạo vì tiền. Đang tranh cãi về tình hình tự do dân chủ ở trong nước thì một người la bạn mình rằng tối ngày ăn sung mặc sướng ở xứ tự do, không đủ tư cách để nói về điều đó. Đây là kiểu tấn công cá nhân thường gặp trong bàn nhậu hay trên diễn đàn. Một người chỉ trích ở Việt nam hiện tại hối lộ tràn lan thì một người khác biện hộ ở đâu cũng có hối lộ. Đây là ngụy biện hai sai thành một đúng (two wrongs make a right),…

Ngụy biện lợi dụng nặc danh (appeal to anonymous authority) là thuật ngụy biện lợi dụng sự nhẹ dạ cả tin của người nghe bằng cách đưa ra những thông tin và dẫn chứng có nguồn gốc mơ hồ, không thể kiểm chứng. “Người ta nói”, “nghe nói” là những cụm từ thường được dùng để phao tin nặc danh. Kiểu ngụy biện này thấy khắp mọi nơi, nhất là trong thời đại thông tin ngày nay. Ngày xưa bên trái nhà mình có một chị gái tên Hoa rất đẹp. Cứ chiều tối là thanh niên trong vùng đến xếp hàng trước sân nhà chị dài băng qua ngõ nhà mình đến tận sân nhà bên phải của mình. Hàng ngày chị Hoa tiếp từng người một đến tối khuya mới xong. Một năm sau chị lấy chồng, thì ra chú rể là anh chàng ở phía bên kia nhà vừa già vừa xấu vừa hôi. Anh này ít học mà cao mưu. Thấy rằng mình không phải là ứng viên sáng giá, anh không dại mất thời giờ để xếp hàng mà anh chơi chiêu. Anh tìm cách lân la với mấy anh đang xếp hàng chờ và cho họ hay chị Hoa đã không còn là con gái nữa theo nguồn tin này kia. Đa phần người nghe đều cho rằng không có lửa làm sao có khói. Bản thân câu tục ngữ này cũng là một một lập luận không logic để các ngụy biện vin vào mà thuyết phục người nghe. Ngụy biện giúp cho anh già lấy được vợ đẹp và vô tình giúp anh bác sĩ lấy được vợ trẻ. Số là trong nhóm xếp hàng có một anh bác sĩ vì phải chờ lâu nên hay xin ra sau vườn căn nhà bên phải của mình trút bầu tâm sự. Sau vài lần trút thì cô bé mới lớn bên phải nhà mình có bầu rồi cưới anh bác sĩ luôn. Chắc anh thấy hàng dài quá mà bên này cũng có đồ tương tự vậy nên làm luôn cho xong khỏi mất công chờ đợi.

Thầy cô, học trò ngụy biện: Thầy cô cũng như cha mẹ, người lớn là có quyền áp đặt? “Thằng ranh này dám cãi lời thầy.” “Chưa đổ ông nghè đã đe hàng tổng.” Đây là tấn công cá nhân hay dựa vào quyền lực để chiếm ưu thế chứ không dựa trên lý lẽ logic. Một thầy giáo dạy học trò rằng hai đường thẳng song song không bao giờ cắt nhau. Tèo đứng dậy nói nó chưa hiểu, vì hai đường thẳng có thể cắt nhau ở đâu đó xa ngoài trái đất. Thầy giải thích thế nào Tèo cũng không chịu. Thấy tức mắng: Tèo thì biết gì mà cãi bướng, mày không biết Euclide là ai à? Thầy giáo phạm hai lỗi ngụy biện: là tấn công cá nhân (ad hominem) đối với Tèo, và dựa vào uy tín cá nhân (ad verecundiam hay appeal to authority) Euclide.  

Hồi cấp hai thầy Nhớ dạy tui toán tụi mình. Giờ học với thầy Nhớ là tiết học hiếm hoi mà mình hứng thú vì cách dạy dễ hiểu và hấp dẫn của thầy. Ngồi cạnh mình là mấy đứa bạn nhà cùng xóm với thầy Nhớ. Mỗi lần thấy nói câu gì là tụi nó cứ lầm bầm: “ĐM đồ ăn trộm.” Tụi nó kể chuyện thầy và mấy đứa con hay ăn trộm gà, trộm mít của các nhà cùng xóm. Mấy bạn mình cho rằng thầy Nhớ không đủ tư cách nên không nghe thầy giảng bài vì vậy hay bị điểm kém. Mình không biết chắc tụi nó nói có đúng không nhưng thực tình đối với mình thấy Nhờ có ăn trộm hay không cũng không làm ảnh hưởng đến chất lượng bài giảng của thầy. Trên bục giảng thầy Nhớ là người thầy đúng nghĩa….

Ngụy biện trong tình yêu. Tình yêu là thứ mà logic và lý lẽ ít tồn tại nhất, là nơi mà cảm xúc được đề cao. Điều đó khiến cho tình yêu hấp dẫn nhưng cũng là lý do tình yêu dễ bị ngụy biện nhất. “Cũng không phải tại anh cũng không phải tại em, tại trời xui khiến.” “Không ai có tội, tình yêu không có lỗi.”  

Trong câu chuyện Tình Yêu Là Một Ngụy Biện của Max Shulman, một chàng luật sư trẻ muốn biến người yêu xinh đẹp của mình thành người tài sắc vẹn toàn nên đã dạy cho nàng về các phép ngụy biện. Đến lúc cô ta trở thành người anh ta mong muốn thì những gì anh ta nói ra cũng bị cô ta cho là ngụy biện. Có thể kết luận một cách ngụy biện là tình yêu tốt nhất đừng có rõ ràng quá, cứ nên mờ mờ ảo ảo mà thôi. Tình yêu thăng hoa “trong tối” nhiều hơn dưới ánh đèn,…

Có cá thể nào trên trái đất này sống hoàn toàn theo logic mà không bị chi phối bởi cảm xúc?  Chúng ta có thể nói là một tập hợp những người trí thức của xã hội nhưng vẫn không tránh khỏi những lỗi ngụy biện trong tranh luận, cụ thể là trên diễn đàn này. Hy vọng sau đi đọc bài này, các bác mạnh dạn chỉ ra một số ngụy biện mà chúng ta thường mắc phải để cho các cuộc tranh luận được hiệu quả hơn. Chỉ cần thay đổi thái độ trong tranh luận, mỗi chúng ta sẽ thoát ra khỏi vũng lầy ngụy biện để học hỏi được nhiều hơn. Tuy nhiên, đời là tương đối nên đừng quá xét nét, nhìn đâu cũng thấy ngụy biện thì chẳng chơi với ai được mà trở thành OCPD ngụy biện. Mình muốn kết thúc bài viết về ngụy biện bằng một câu ngụy biện: đời vốn là thế, có gì logic đâu,…

Nguồn: ykhoahuehaingoai.com

Sưu tầm: Trần Bé – BP.Mua hàng